Azərbaycan torpaqları erməni işğalından azad edildikdən sonra məcburi köçkünlərin statusunun ləğv ediləcəyi məsələsi aktuallaşdı. Bugünlərdə məsələ ilə bağlı Milli Məclisin Əmək və sosial siyasət komitəsinin sədri Musa Quliyev çıxış edərək, məcburi köçkünlərin evlərinə qayıdana qədər statuslarının qalacağını söylədi.

O, məcburi köçkünlərin statusunun hələ ləğv edilmədiyini və övladlarının təhsil xərclərinin hələ də dövlət tərəfindən ödənildiyini vurğuladı. Bu imtiyazlar yurdlarına dönənə qədər qüvvədə qalır.

Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov AYNA-ya müsahibəsində məcburi köçkünlərin statusu və gözlənilən proseslər barədə danışıb.

- Müharibə Azərbaycanın qələbəsi ilə sona çatdı və torpaqlarımızı geri aldıq. Sizcə, məcburi köçkünlərin statusu və buna görə müavinətlər qorunub saxlanılmalıdırmı? Və belədirsə, nə vaxta qədər?

- Millət vəkili haqlıdır. Çünki 21 may 1999-cu il tarixli "Qaçqınların və məcburi köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin) statusu haqqında” qanuna əsasən, məcburi köçkün "daimi yaşayış yerini tərk etmək məcburiyyətində qalan şəxs” sayılır. Azərbaycan Respublikası ərazisindəki hərbi təcavüz, təbii və texnogen fəlakətlər nəticəsində başqa yerə köçür. Və bu vəziyyətdə, əslində, hələ heç bir şey dəyişməyib.

1990-cı illərdəki erməni təcavüzü nəticəsində Azərbaycan ərazilərindəki evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalan vətəndaşlarımız, bütün istəklərinə baxmayaraq, indi təhlükəsizlik və məişət şəraitinin yoxluğu səbəbilə oraya qayıda bilmirlər. İşğaldan azad edilmiş ərazilərə icazəsiz daxil olan insanların minalara düşərək, tələf olması halları məlumdur. İndi orada normal yaşamağa imkan verməyən ümumi dağıntıların görüntüləri ilə də tanışıq. Səlahiyyətli orqanların icazəsi olmadan bu ərazilərə qayıtmaq qadağandır. Bu cür cəsarətli şəxslər polis tərəfindən tutulur və cəzalandırılır.

Və məcburi köçkünlər qayıda bilmədikləri üçün statusları qorunmalıdır. Hazırda görülən tədbirlər işğaldan azad edilmiş ərazilərdə məhv edilmiş yaşayış məntəqələrinin bərpasına yönəldilib. İndiyə qədər bu ərazilərdə yalnız hərbçilər, polislər, sərhədçilər, inşaatçılar, elektrikçilər və s. yaşayır. Bəzi sahələr bərpa olunur (elektrik şəbəkəsi, dəmir yolu), bəziləri yenidən tikilir (yollar, hava limanı). Müasir şəhərsalma metodlarının maksimum istifadəsi ilə "ağıllı” qəsəbələrin tikintisi kimi iddialı fikirlər var. Ancaq məcburi köçkünlərin geri qaytarılması hələlik müzakirə mövzusu deyil. Doğma torpaqlarına qayıtdıqca, onlar statuslarını itirəcək və digər sosial proqramlara qoşulacaqlar.

- Çox güman ki, heç də hamı geri dönmək istəməyəcək...

- Əlbəttə ki, bütün Azərbaycan vətəndaşları kimi, məcburi köçkünlər də Konstitusiyanın 28-ci maddəsi və beynəlxalq konvensiyalarla zəmanət verilən hərəkət və yaşayış yeri seçmək azadlığına malikdirlər. Və azad edilmiş ərazilərə qayıtmaqdan imtina edildikdə, geri qayıda və respublikanın digər yaşayış məntəqələrində yaşaya bilərlər. Bəs onda məcburi köçkün statusu nə olacaq?

"Qaçqınların və məcburi köçkünlərin statusu haqqında” Qanunun 14-cü maddəsinə görə, bir vətəndaş "əvvəlki olduğu yaşayış yerinə qayıtdıqda və ya bu bölgədə başqa bir yaşayış yeri ilə təmin edildikdə” məcburi miqrant statusundan məhrum edilir. Qanunun 17-ci maddəsində məcburi köçkünlərə müvəqqəti və ya daimi yaşayış sahəsi verilməsinin icra hakimiyyəti orqanı (Qaçqınkom) tərəfindən həyata keçirildiyi və köçmə xərclərinin də ödənilməsi nəzərdə tutulur. Məcburi köçkünlərin istəyi ilə onlara 10 il müddətinə ünvanlı faizsiz kredit və istifadəsi üçün torpaq sahəsi verilə bilər. Öz hesabınıza bir mənzil və ya ev alarkən notarius haqqı tutulmayacaq.

Burada iki məqam vacibdir: birincisi, dövlət özü mənzil və torpaq sahələrini seçir və təmin edir; ikincisi, bu vəziyyətin müvəqqəti xarakterini nəzərə alaraq, mənzil və torpaq sahələri müvəqqəti olaraq verilir və onların özəlləşdirilməsinə icazə verilmir. Məcburi köçkünlərin daimi yaşayış yerlərinə qayıtmaq imkanı yaranan kimi dövlət onları müvəqqəti yaşayış yerlərindən məhrum edir və dövlət hesabına vətənlərinə köçürür. Qanunla verilən qayda belədir.

Dövlətin şəxsin öz vətənində daimi mənzil verdiyi məcburi köçkün köçməkdən imtina edərsə, o zaman yenə də statusunu itirəcək, məcburi köçkünlər üçün verilən müavinətlərə xitam veriləcək və şəxs müvəqqəti yaşayış yerlərindən çıxarılacaq. Bildiyiniz kimi, dövlət məcburi köçkünlərin hazırkı yaşayış yerlərindən köçürülməsindən sonra rahat qəsəbələrdəki bu mənzilləri işğal altında olan torpaqların azad edilməsi yolunda özlərini fəda etmiş olan Qarabağ müharibəsi şəhid ailələrinə və qazilərinə verməyi planlaşdırıb. Məcburi köçkün statusundan məhrum olan şəxs, əlbəttə ki, azad edilmiş ərazidə ona verilmiş mənzili sata biləcək, ancaq bunun qiymətinin böyük şəhərlərdə mənzil almaq üçün yetərli olacağı ehtimalı yoxdur. Əlavə olaraq, gələcəkdə veriləcək evlərin, mənzillərin, torpaq sahələrinin hansı mülkiyyətə aid olacağı hələ bilinmir. Bu ərazilərdəki "ağıllı kəndlər” - özəl və ya dövlət mülkiyyəti olacaq? İkinci halda, onları satmaq mümkün olmayacaq.

Lakin məcburi köçkünlər qayıtdıqda yarana biləcək tək münaqişə vəziyyəti bu deyil. Məsələn, istedadlarını tətbiq edərək, bir iş quran, pul qazanan və öz pullarına şəhərlərdə mənzil alan mühacirlər var. Təzə-təzə kök saldıqları üçün azad olunmuş torpaqlara qayıtmaqda maraqlı deyillər və onsuz da daimi yaşayış yerləri var. Statuslarından məhrum olacaqlar, bəs, onların ermənilər tərəfindən dağıdılmış mülklərinin əvəzinə Qarabağda bərpa olunan mənzil fondundakı payları necə olacaq? Bəlkə də, bəziləri bu mənzildən imtina edib bunun üçün təzminat almağa üstünlük verərdilər.

Bundan əlavə, köçürülmə zamanı, ümumiyyətlə heç nə düşməyən qondarma "köçkünlər” də üzə çıxa bilər. Bu səbəbdən Prezident məcburi köçkünlərin yenidən qeydiyyata alınması və onların arasında geri qayıtmaq istəkləri ilə bağlı bir sorğu keçirilməsi barədə əmr verdi. Bir aydan çox vaxt keçib, amma sorğu hələ başlamayıb. Yəqin ki, mənim də qeyd etdiyim sualları nəzərə alan ətraflı bir sorğu anketi hazırlanır və o sorğu təkcə Prezidentin məcburi köçkünlərə ünvanlanan "torpaqlarına qayıtmaq planın varmı?” sualından ibarət olmayacaq.

- Mənzil məsələsindən danışdınız. Bəzi məcburi köçkünlər tərəfindən ələ keçirilən mənzil məsələsi necə həll ediləcək?

- Bu proses tamamilə kortəbii deyildi. Gizli saxlanılan və hüquq-mühafizə orqanlarının və məhkəmələrin bu kimi hadisələrə normal cavab verməsini əngəlləyən bir neçə rəsmi sənəd var idi. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə edilən, təxminən 50 müraciət sayəsində hansı arqumentlərdən istifadə edildiyini, təxminən bilirik. Məhkəmələr həqiqi sahiblər üçün mənzil hüququnun tanınması barədə qərar çıxardı, lakin məcburi köçkünlərin daimi yaşayış yeri erməni işğalçılarından azad olunana qədər evlərdən çıxarılmasının dayandırılmasına dair bir bənd qəbul etdi. AİHM buna cavab olaraq bu hadisənin dəqiq tarixinin müəyyən edilib-edilməməsini soruşdu və əgər məlum deyilsə, bu, ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun zərərinə hüquqi bir qeyri-müəyyənlik yaratmırmı?

Qeyd olunan 50 halda ələ keçirilmiş mənzillərin sahiblərinin hüquqları İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl bərpa edilmişdi. Bir vaxtlar tənbəllikdən və ya hansısa başqa səbəbdən Strasburqa şikayət etməkdən çəkinən digərlərinə gəlincə, onlar üçün ədalət anı indi gəlir, çünki 1990-cı illərin həmin qanunsuz məhkəmə qərarlarının icra vaxtı gəlib çatıb. Yeri gəlmişkən, bu misal da göstərir ki, mənzillərin ələ keçirilməsini rədd edərək, məhkəmələr eyni zamanda bu qanunsuzluğun müvəqqəti olduğunu vurğuladılar. Buna görə də məcburi köçkünlərin bu cür mənzillərdən, eləcə də yarımçıq qalan evlərdən və ictimai binalardan çıxarılacağını gözləmək olar.

Beləliklə, Qarabağdakı qələbə işğal və məcburi köçkün problemi ilə əlaqəli, bəzi uzun müddətdir həll olunmayan problemlərin həllinə kömək edəcək: tələbələr üçün mənzillər boşaldılacaq, uşaq bağçalarında yerlər çoxalacaq, məktəblilərin və digər insanların yay tətilində, sanatoriyalarda istirahəti üçün fürsət yaranacaq.