Nuriel Rubini

“Əl-Ərəbiyyə”



Bu ilin may-avqust aylarında ABŞ və Çin arasındakı ticari-texnoloji qarşıdurma birjaları çaşdırıb və istiqraz məhsuldarlığını tarixi minimuma endirib. Ancaq bu o vaxt idi, o vaxtdan bəri maliyyə bazarları bir daha pərişanlıq keçirib. ABŞ və digər dövlətlərin fond bazarları yeni maksimuma can atır və hətta səhmlərin dəyərində potensial “birləşmə” haqqında söhbət gedir. Qlobal yavaşlamanın sərt inflyasiyanı əvəzləyəcəyi və 2020-ci ildə böyüməyə ümid edilir. Bu, əslində, “inflyasiya ticarəti”dir.

Risklərin “off”-dan “risk-on”-a qəfil dəyişməsi 4 müsbət inkişafı əks etdirir.

Birincisi, ABŞ və Çin, ən azından ticari-texnoloji müharibənin daha da kəskinləşməsini müvəqqəti dayandıracaq “mərhələ” razılaşmasına nail ola bilər.

İkincisi, Böyük Britaniyanın 12 dekabr seçkisi ilə bağlı qeyri-müəyyənliyə baxmayaraq, baş nazir Boris Conson ən azı Aİ ilə ilkin “yumşaq Brekzit” razılaşmasını təmin edə bilib və İngiltərənin blokdan sərt çıxışı əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.

Üçüncüsü, ABŞ İranın Yaxın Şərqdəki təxribatları qarşısında təmkin nümayiş etdirib, prezident Donald Tramp bu ölkəyə cərrahi zərbələrin tam miqyaslı müharibə və yüksək neft qiymətləri ilə nəticələnə biləcəyini başa düşüb.

Dördüncüsü, ABŞ Federal Rezerv Sistemi, Avropa Mərkəzi Bankı və digər iri mərkəzi banklar pul siyasətini yüngülləşdirməklə geosiyasi maneələri qabaqlayıb. Mərkəzi bankların köməyinə gəlməklə, hətta kiçik “yaşıl tumurcuqlar” – ABŞ istehsal sektorunun sabitləşdirilməsi, xidmətlərin dayanıqlığı və istehlak artımı – yenilənmiş qlobal genişlənmənin dayağı kimi qəbul edilib.

Amma qlobal iqtisadiyyatda hər şeyin yaxşı olmadığına dair çox dəlil var. Başlanğıclar üçün Çin, Almaniya və Yaponiyadan gələn son məlumatlar, templərin nisbiliyinə baxmayaraq, yavaşlamanın hələ də davam etdiyini göstərir.

ABŞ və Çin barışığa razılıq versələr də, dünyanın 2 ən böyük iqtisadiyyatının qarşıdurması gələn ilin noyabrında ABŞ seçkilərindən sonra demək olar ki, yenidən sürətlənəcək. Orta və uzunmüddətli perspektivdə ümid edə biləcək ən yaxşı şey – yaxınlaşan Soyuq müharibənin istiyə keçməyəcəyidir.

Çin Honq-Konqdakı xalq üsyanına qarşı təmkin nümayiş etdirsə də, 2020-ci ildə güclü təzyiqlə, şəhərdəki vəziyyəti pisləşdirəcək. Başqa şeylər arasında, Çinin hərbi cavabı ABŞ-la hər hansı bir ticari sövdələşmə üçün şok ola bilər. Bu, maliyyə bazarlarını silkələyəcək, həmçinin Tayvanı müstəqilliyi dəstəkləyən qüvvələr istiqamətinə yönəldəcək – Pekin üçün “qırmızı xətt”.

“Sərt Brekzit” masadan kənarda qalsa da, Avrozonada dərinləşən nasazlıq yaşanır. Almaniya və digər ölkələr stimul tələblərinə müqavimət göstərməyə davam edir.

Ən pisi budur, Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) yeni prezidenti Kristin Laqard, AMB İdarəetmə Şurasının üçdə birinin əleyhdarlığını nəzərə alsaq, çox güman ki, pul siyasətinin stimullaşdırılması yolunda daha çox şeyi təmin edə bilməyəcək.

Əhalinin yaşlanması, Çin tələbatının zəifləməsi və yeni emissiya standartlarına cavab verən xərclərdən qaynaqlanan problemlərdən başqa, Avropa, həmçinin Trampın Almaniya və digər Avropa ölkələri avtomobillərinə idxal tarifləri tətbiq etmək üçün təkrarlanan təhdidinə qarşı həssas qalır. Avropanın əsas iqtisadiyyatları – Almaniya, İspaniya, Fransa və İtaliya – iqtisadi çətinliklərə çevrilə biləcək siyasi fikir ayrılıqları yaşayır.

ABŞ-ın tətbiq etdiyi sanksiyaların küçə iğtişaşlarına səbəb olması ilə İran rejimi Amerikanın hazırkı yanaşmasının xərclərini artırmaq üçün bölgədə qeyri-sabitliyi daha geniş təşviq etməkdən başqa çarə tapmayacaq.

Yaxın Şərq artıq qarışıqlıq içindədir. İraqda və Livanda kütləvi etirazlar davam edir. Mövcud siyasi boşluqda İranın dəstəklədiyi “Hizbullah” İsrailə hücum etmək qərarına gələ bilər.

Türkiyənin Suriyaya təcavüzü, İraq Kürdüstanından neft tədarükü daxil olmaqla, bir çox yeni risklər yaradıb. Yəmən vətəndaş müharibəsinin sonu görünmür. İsrail isə hazırda hökumətsizdir.

Bölgə – barıt anbarıdır; partlayış neft şoku və yeni bir risk epizodu yarada bilər.

Mərkəzi banklar iqtisadiyyatı dəstəkləmək üçün edə biləcəklərini artıq edib və maliyyə siyasəti yüksək borclarla məhdudlaşır. Siyasətçilər daha bir qeyri-ənənəvi siyasətə müraciət edə bilərlər, lakin növbəti böhrana qədər bu baş verməyəcək.

Bir çox yerdə qloballaşma, ticarət, miqrasiya və texnologiyaya qarşı populist qarşıdurma getdikcə pisləşir. Bu əsnada daha çox ölkə malların, kapitalın, işçi qüvvəsinin, texnologiyanın və məlumatların hərəkətini məhdudlaşdıran siyasət yürüdə bilər. Boliviya, Çili, Ekvador, Misir, Fransa, İspaniya, Honq-Konq, İndoneziya, İraq, İran və Livanda son zamanlar baş verən kütləvi etiraz aksiyaları müxtəlif səbəbləri əks etdirsə də, hamısı iqtisadi pozğunluq, qeyri-bərabərlik və digər məsələlərə qarşı siyasi narazılıqlardan qaynaqlanır.

Tramp administrasiyası ABŞ-ın ən böyük qeyri-müəyyənlik mənbəyinə çevrilə bilər. Onun “Öncə Amerika” ticarət-xarici siyasəti ABŞ və müttəfiqlərinin II Dünya müharibəsindən sonra yaratdığı beynəlxalq nizamı məhv etmək riski yaradır.

Avropada Fransa prezidenti Emmanuel Makron kimi, bəzi siyasətçilər NATO-nun indi komatoz vəziyyətindən narahatdır, ABŞ isə Yaponiya və Cənubi Koreya kimi Asiya müttəfiqlərini dəstəkləmək əvəzinə, onları təhrik edir. İmpiçment prosesi daha çox ikipartiyalı qarşıdurma və müharibəyə səbəb olacaq; partiya namizədliyi uğrunda çalışan bəzi demokratlar maliyyə bazarlarını əsəbləşdirən siyasi platformalara sahibdirlər.

Nəhayət, orta müddətli meyllər daha çox iqtisadi ziyana və pozulmalara səbəb ola bilər: inkişaf etmiş ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan bazarlarda demoqrafik yaşlanma qaçılmaz olaraq potensial artımı azaldır, miqrasiyaya qoyulan məhdudiyyətlər problemi daha da çətinləşdirəcək.

İqlim dəyişikliyi ekstremal hava hadisələrinin daha tez-tez, virulent və dağıdıcı hala gəlməsinə görə artıq iqtisadi ziyana səbəb olur.

Texnoloji yenilik uzun müddətli iqtisadi tortun ölçüsünü genişləndirə bilsə də, süni intellekt və avtomatlaşdırma yüksək səviyyəli bərabərsizliyi artıran iş yerlərini, firmaları və s. sıradan çıxardacaq.

Hər dəfə növbəti şiddətli geriləmə baş verdikdə, artan özəl və dövlət borcları dayanıqsız olduğunu sübut edəcək, son nəticə – nizamsız defolt və iflasdır.

Maliyyə bazarları ilə real iqtisadiyyat arasındakı boşluq daha aydın görünür. İnvestorlar məmnuniyyətlə diqqətlərini bəzi qısamüddətli quyruq risklərinin azalmasına və mərkəzi bankların pul-kredit siyasətinin yüngülləşməsinə yönəldirlər. Lakin qlobal iqtisadiyyat üçün fundamental risklər qalmaqdadır. Əslində, ortamüddətli perspektiv baxımından vəziyyət daha da pisləşir.

Tərcümə: Strateq.az